Antwerpse burcht aan de Scheldekaaien na 140 jaar terug aan het licht

Stadsarcheologen zijn momenteel onder de Noorderhangar aan het speuren naar het verleden van Antwerpen. Het onderzoek kadert in de heraanleg van de Scheldekaaien waarbij voor het centrale gedeelte een nieuw ontwerp wordt gemaakt. Onder de noordelijke hangars zijn ondergrondse resten aanwezig van de middeleeuwse burcht, meer precies de burchtmuur, de verdwenen bewoning binnen de burcht en ook de parochiekerk Sint-Walburgis. Nu de bewaringstoestand gekend is, wordt bekeken hoe ze geïntegreerd kunnen worden in het ontwerp van de heraanleg.

De burcht was door haar ligging aan de Schelde eeuwenlang een belangrijke schakel in de westelijke verdedigingsketen van het Heilige Roomse Rijk. Binnen de ommuurde burcht bevonden zich naast woningen gebouwd langs de twee hoofdstraten, enkele belangrijke gebouwen: Het Steen, de Sint-Walburgiskerk en de rechtbank (Vierschaar). Enkel Het Steen is vandaag nog steeds zichtbaar. Tijdens de rechttrekking van de Scheldekaaien (eind 19de eeuw) werd immers een groot gedeelte van de burcht afgebroken, om de huidige kaaimuur te realiseren.

Het archeologische onderzoek vindt plaats onder de Noorderhangar, daar waar de burcht zich ooit bevond. Uit historische en iconografische bronnen is er gekend wat zich waar onder de kaaien bevindt. Om de bewaringstoestand te achterhalen van wat er nog resteert van de oude nederzetting, werden proefsleuven uitgegraven.

Op deze schematische voorstelling zie je de historische burchtzone ter hoogte van het centraal deel van de Scheldekaaien
Schematische voorstelling van de historische burchtzone ter hoogte van het centraal deel van de Scheldekaaien © Stad Antwerpen
links naast tekst
content

Vaststellingen

Er kon al worden vastgesteld dat de resten van de burcht zich vlak onder het kadeplateau bevinden en dat de muurresten goed bewaard zijn gebleven.

  • De burchtmuur

De focus van het onderzoek is in de eerste plaats de burchtmuur. Die loopt dwars onder de huidige hangars en volgt aan de noordzijde een licht gebogen tracé richting Schelde. Ter hoogte van de vroegere hoofdas binnen de burcht (Mattestraat), werd in de late middeleeuwen een poortdoorgang gebouwd, met een brug over de burchtgracht. Ter hoogte van die doorgang zijn nu massieven gevonden die verder worden onderzocht. De burchtmuur werd hier tot 2,5 meter blootgelegd. De muur is opgetrokken in Doornikse kalksteen en blijkt goed bewaard. Twee uitsprongen uit de late middeleeuwen kunnen geïdentificeerd worden als steunpijlers van de halftorens die hogerop in de muur waren ingewerkt. Het gebruik van kalkzandsteen toont aan dat ze van latere datum zijn en mogelijk gelijktijdig zijn gebouwd met de doorgang op deze locatie.

  • De Vierschaar (de rechtbank)

Een proefput op de locatie van de Vierschaar leverde funderingsmuren op die dateren van na de sloop van de Vierschaar in 1847, te midden van oude, middeleeuwse sporen en grondlagen. De muren van het gerechtsgebouw bleven niet bewaard, wel zijn op het kruispunt van de twee hoofdassen van de burcht oudere sporen uit de Gallo-Romeinse en Karolingische periode aangetroffen. Die zijn van zeer hoge archeologische waarde, omdat ze nog in een goede staat zijn en dit soort vondst niet vaak voorkomt.

  • De Sint-Walburgiskerk

In een kijkput op de noordzijde van de Sint-Walburgiskerk kon op 1,5 meter diepte een muurfragment van het hoofdgebouw worden blootgelegd. De plattegrond van de kerk kan daardoor beter in kaart worden gebracht. Verder onderzoek is nodig om een vollediger beeld te vormen van de bewaringstoestand van de overige delen van de kerk.

Volgende stappen

Verder ontwerponderzoek wordt nu opgestart om te bekijken hoe de burchtmuur, de Vierschaar en de muren van de Sint-Walburgiskerk kunnen worden geïntegreerd en een versterkend element kunnen zijn in het toekomstige ontwerp van dit deel van de Scheldekaaien. De archeologische site kan helaas niet bezichtigd worden.

Een archeoloog onderzoekt een klein stukje van de vroegere burchtkerk, de Sint-Walburgiskerk, ter hoogte van het centraal deel van de Scheldekaaien
Een klein stukje van de vroegere burchtkerk, de Sint-Walburgiskerk, kon al worden onderzocht © Victoriano Moreno
Archeologen onderzoeken de dempingslaag van de gracht in de historische burchtzone. Boven op de dempingslaag is een funderingsmuur (spaarboog) te zien van een later gebouw.
Archeologen onderzoeken de dempingslaag van de gracht. Boven op de dempingslaag is een funderingsmuur (spaarboog) te zien van een later gebouw. © Victoriano Moreno
Doorheen de tijd werden huizen vergroot en doorheen de burchtmuur aangelegd. De vloeren van de kelders worden zorgvuldig onderzocht.
Doorheen de tijd werden huizen vergroot en doorheen de burchtmuur aangelegd. De vloeren van de kelders worden zorgvuldig onderzocht. © Victoriano Moreno
De noordelijke burchtmuur is nog goed bewaard en bevindt zich vlak onder het kasseidek. De muur die ooit met torens was versterkt, loopt dwars onder de afdaken.
De noordelijke burchtmuur is nog goed bewaard en bevindt zich vlak onder het kasseidek. De muur die ooit met torens was versterkt, loopt dwars onder de afdaken. © Victoriano Moreno
Archeologen leggen de burchtmuur zorgvuldig vrij zodat een goed beeld kan gevormd worden over de bewaringstoestand van de resten.
Archeologen leggen de burchtmuur zorgvuldig vrij zodat een goed beeld kan gevormd worden over de bewaringstoestand van de resten. © Victoriano Moreno
Deze afbeelding laat een zicht op de rede zien, met de burcht, omstreeks 1600
Een redezicht met de burcht rond 1600 © Vrients - FelixArchief - Stadsarchief Antwerpen

Gerelateerd

Luchtfoto van het centraal deel van de Scheldekaaien
Nieuws

Ontwerp centraal deel Scheldekaaien krijgt vorm

Er is een conceptschets van het centrale deel van de Scheldekaaien, tussen Zuiderterras en Noorderterras, en een haalbaarheidsstudie van een verdiepte kaaiweg.

Het ponton aan het Steenplein en het Sint-Annaveer in de achtergrond
Project

Schipperskwartier en Centrum

Publieke ruimte, Gebiedsontwikkeling

Schipperskwartier en Centrum maakt deel uit van de Scheldekaaien en wordt in een nieuw kleedje gestoken.

Een stukje Scheldekaaien voor de heraanleg
Project

Scheldekaaien

Publieke ruimte, Gebiedsontwikkeling

De Scheldekaaien zijn een strook van 6,7 kilometer van het Droogdokkeneiland in het noorden tot Blue Gate Antwerp in het zuiden. De volgende jaren veranderen ze grondig van uitzicht.