Mythische privilegiekom geeft geheimen prijs

Loodzware kist als bewaarplek van documenten

Stap je mee terug in de tijd? Dit verhaal begint in 1221, het jaar waarin Antwerpen voor het eerst stadsrechten en vrijheden kreeg, zoals het organiseren van jaarmarkten of het heffen van tol. Daar hoorde een vrijheidsbrief bij. Die brief, of privilegie, moest natuurlijk bewaard worden en daarvoor werd een privilegiekom gebruikt: een houten kist van wel twee meter lang, met verschillende sloten. De sleutels die nodig waren om ze te openen werden verdeeld over tal van personen met een belangrijke functie in de stad. Eeuwenlang bleef de kist het officiële stadsarchief, het overleefde zelfs de Spaanse Furie van 1576 en de bijhorende brand in het stadhuis. Vanaf de Franse Revolutie raakte de privilegiekoffer in onbruik, maar de kist bleef, als eigendom van de stad, wel bewaard. Eerst in het stadhuis en later in het stadsarchief. Maar er zijn nog heel wat vragen over de precieze herkomst van de privilegiekom. En daarom werden de restauratiespecialisten van Remmen bv aangezocht om de kist te onderzoeken.

Grote verbazing

“We vonden het natuurlijk heel fijn om zo’n belangrijk object uit de Antwerpse geschiedenis te kunnen onderzoeken”, vertelt Martijn Remmen van Remmen bv. “Het eerste wat we deden was de kist ophalen van de bewaarplaats en naar de scanner van de douane in de haven brengen, de enige scanner die groot genoeg was. Tot onze verbazing zagen we op de scan dat er nog voorwerpen in de kist lagen. We troffen houten dozen aan, die dienden om documenten in te bewaren, en ook oude sleutels en sloten. We vonden ook brokken van harszegels, die onder meer gebruikt werden om documenten te waarmerken, zoals wij nu een handtekening zetten. Heel boeiend materiaal om te onderzoeken in ons atelier.”

Naaldhout van uitzonderlijke kwaliteit

In het atelier stelde Martijn vast dat de kist werd gemaakt van dikke planken naaldhout van een uitermate goede kwaliteit. “Dat is opvallend”, zegt Martijn. “We hebben in ons onderzoek geen vergelijkbare objecten gevonden die uit naaldhout gemaakt zijn. Het hout van de kist moet van een kolossale boom in de Vogezen of het Zwarte Woud afkomstig geweest zijn. Daarnaast viel meteen op dat er geen verbindingen werden gebruikt. De hele kist wordt bijeengehouden door smeedijzeren banden en grote nagels. Een van onze onderzoeksvragen was dan ook: wie zou dit kunnen gebouwd hebben? Wellicht heeft een en ander te maken met de organisatiestructuur van het gildenwezen. Sommige gilden mochten uitsluitend met eikenhout werken, anderen mochten dan weer bepaalde verbindingsmethoden niet gebruiken. Deze privileges van gilden en ambachten werden waarschijnlijk ook in deze kist bewaard.”

Techniek uit de botenbouw

“Helaas vonden we in de archieven geen informatie terug over de mogelijke bouwers van de kist. Tot we opmerkten dat er aan de onderkant een bepaalde vulling was gebruikt om barsten en spleten mee te dichten. Eerst dachten we dat het mest was, maar uiteindelijk stelden we samen met dendrochronoloog Kristof Haneca vast dat het om breeuwsel ging (een materiaal waarmee naden van schepen waterdicht werden gemaakt, vaak werden mossen, dierenharen of plantaardige vezels gebruikt, red.), met sintels erin. Sintels, ook wel breeuwijzers genoemd, zijn metalen krammen om de waterdichting van de naden op zijn plaats te houden. Dat wijst op een techniek uit de botenbouw. Bij de Kogge van Doel* werd deze techniek bijvoorbeeld ook gebruikt. Dat roept heel veel vragen op. Hebben scheepsbouwers deze kist gebouwd? Of moest de kist voor een bepaalde reden waterdicht zijn?”

(*: De Kogge van Doel is het middeleeuwse handelsschip dat gevonden werd bij het uitgraven van het Deurganckdok in de haven van Antwerpen.)